بررسی ساختمان دهان و تفاوت دندان های شیری و دائمی

دهان و ساختمان دندان 

 نقش دهان:
دهان در اعمال زیادی چون صحبت کردن، خندیدن، چشیدن، گاز گرفتن، جویدن و بلعیدن غذا نقش اصلی را به عهده دارد و اولین قسمت دستگاه گوارش است که از لب‌ها شروع و به حلق منتهی می‌شود.

اولین قدم در عمل گوارش غذا، خرد کردن و جویدن مواد غذایی است که وظیفه آن به عهده دندانها می باشد. دندانها هر یک با شکل ویژه خود به اعمال بریدن (دندانهای پیش)، پاره کردن (دندانهای نیش)، نرم و له کردن (دندانهای آسیا) و نهایتاٌ به عمل جویدن غذا کمک می کنند. لازم به ذکر است که جویدن، تکلم و حفظ زیبایی صورت، سه وظیفه اصلی دندانها می‌باشد.

 لایه‌ها و سطوح مختلف دندانی:
دندان از اجزا، لایه ها و سطوح مختلفی تشکیل شده اند که هر کدام نام و تعریف مخصوص به خود دارند. همانگونه که در شکل ۱-۲ مشخص است، هر دندان به سه قسمت کلی تاج، طوق و ریشه تقسیم می‌شود:

بخشهای مختلف دندان. دندان به طور کلی به سه قسمت تقسیم می‌گردد:
- تاج: قسمتی از دندان است که در دهان مشاهده می‌شود.
- ریشه: بخشی از دندان است که در استخوان فک قرار دارد و دیده نمی‌شود.
- طوق: محل تلاقی تاج و ریشه دندان است. 
لایه های مختلف دندان دیده می‌شوند. لایه سطحی دندان که در دهان قابل مشاهده است، مینا نام دارد. مینا سخت ترین بافت ساخته شده در بدن انسان است که بقیه قسمتهای نرمتر دندان را در برابر آسیبهای مختلف محافظت می‌کند. بنابراین اگر این لایه که مقاومترین سد محافظ است، به هر علتی چون پوسیدگی یا ضربه از بین برود، دندان بسیار آسیب پذیر می‌گردد.

لایه های مختلف دندانی بترتیب از سطح به عمق:
- مینا: خارجی‌ترین لایه پوشاننده تاج که سخت ترین بافت بدن می‌باشد
- عاج: لایه زیرین مینا یا لایه میانی دندان
- مغز دندان: داخلی ترین قسمت دندان که حاوی اعصاب و رگهای خونی می‌باشد
- لثه: بافت نرم پوشاننده استخوان فک‌ها و از بافتهای نگهدارنده دندان است
- سمان: لایه بیرونی ریشه که سطح آن را می‌پوشاند
- استخوان فک: بافت سخت نگهدارنده دندان

در زیر مینا، عاج دندان قرار دارد و بطور کامل، مغز دندان را که حاوی رگهای خونی و اعصاب می‌باشد احاطه نموده است. این لایه نسبت به مینا از مقاومت کمتری برخوردار است. جایگزین مینا در قسمت ریشه دندان، سمان نام دارد. این لایه فقط سطح ریشه دندانها را می‌پوشاند. لذا در شرایط طبیعی، در دهان قابل مشاهده نیست.
بطور کلی دندانها توسط الیافی به استخوان فک چسبیده اند  استخوان فک خود توسط لثه پوشیده شده است. بدین ترتیب، در یک دهان سالم، تنها چیزی که قابل دیدن است، لثه و مجموعه تاج دندانهاست. به مجموع لثه و استخوان و الیافی که دندان را در استخوان نگه داشته اند، بافتهای نگهدارنده دندان گفته می‌شود.

هر دندان دارای ۵ سطح است. سطح خارجی، سطح داخلی، سطح جونده و سطوح بین دندانی یا سطوح کناری دندان.

سطوح مختلف دندانها:
- سطح خارجی، سطحی است که در مجاورت لب یا گونه ها قرار دارد.
- سطح داخلی: در دندانهای پایین، سطحی که بطرف زبان و در دندانهای بالا سطحی است که بطرف کام قرار دارد.
- سطح جونده: سطح رویی دندان است که در دندانهای عقب، پهن و دارای برجستگی و فرو رفتگی است و در دندانهای جلو تیز و برنده است.
- سطوح بین دندانی، سطحی است که مجاور دندان کناری قرار می‌گیرد. هر دندان دو سطح کناری دارد.

دوره‌های دندانی و زمان رویش

هر فردی در زندگی خود دو سری دندان دارد: شیری و دائمی (شکل ۵-۲) و سه دوره دندانی را پشت سر میگذارد: دوره دندان شیری، دوره دندانی مخلوط (دوره ای که دندانهای شیری بتدریج جای خود را به دندانهای دائمی میدهند و در دهان کودک مخلوطی از دندانهای شیری و دائمی دیده میشود ) و نهایتاً  دوره دندان دائمی.
الف) دندانهای شیری:
• زمان رویش اولین دندان شیری: حدود ۶ ماهگی
• زمان تکمیل دندانهای شیری: ۲ تا ۵/۲ سالگی
• تعداد کل دندانهای شیری: ۲۰ عدد (در هر نیم فک ۵ دندان)
• اگر زمان رویش هر دندان نسبت به زمان اصلی آن با توجه به جدول حدوداً ۹ ماه به تأخیر بیافتد، فرد باید به مرکز بهداشتی درمانی ارجاع داده شود.

زمان رویش دندانهای شیری

دندانهای فک	پیش میانی	پیش طرفی	نیش	آسیای اول	آسیای دوم
فک بالا	۱۲-۸ ماهگی	۱۳-۹ماهگی	۲۲-۱۶ ماهگی	۱۹-۱۳ ماهگی	۳۳-۲۵ ماهگی
فک پایین	۱۰-۶ ماهگی	۱۶-۱۰ ماهگی	۲۳-۱۷ ماهگی	۱۸-۱۴ ماهگی	۳۱-۲۳ ماهگی

ب) دندانهای دائمی:
• زمان رویش اولین دندان دائمی: حدود ۶ سالگی
• زمان تکمیل دندانهای دائمی(بجز عقل): حدود ۱۲ الی ۱۳ سالگی
• تعداد کل دندانهای دائمی (با در نظر گرفتن دندانهای عقل): ۳۲ عدد (در هر نیم فک ۸ دندان)
• از حدود ۵/۵ تا ۱۲ سالگی به تدریج دندانهای شیری لق می‌شوند و می‌افتند. معمولاً ۲ تا ۶ ماه پس از افتادن هر دندان شیری، دندان دائمی جانشین رویش می‌‌یابد و تا پایان عمر در دهان باقی می‌ماند.

زمان رویش دندانهای دائمی

دندان های فک	پیش میانی	پیش طرفی	نیش	اولین آسیای کوچک	دومین آسیای کوچک	اولین آسیای بزرگ	دومین آسیای بزرگ	سومین‌آسیای بزرگ (دندان عقل)
فک بالا	۸-۷ سالگی	۹-۸ سالگی	۱۲-۱۱ سالگی	۱۱-۱۰ سالگی	۱۲-۱۰ سالگی	۷-۶ سالگی	۱۳-۱۲ سالگی	۲۱-۱۷ سالگی
فک پایین	۷-۶ سالگی	۸-۷ سالگی	۱۰-۹ سالگی	۱۲-۱۰ سالگی	۱۲-۱۱ سالگی	۷-۶ سالگی	۱۳-۱۱ سالگی	۲۱-۱۷ سالگی

تفاوت دندانهای شیری و دائمی
دندانهای شیری و دائمی با یکدیگر تفاوتهایی دارند که آنها را از یکدیگر قابل تشخیص میسازد

تفاوتهای میان دندانهای شیری و دندانهای دائمی

معیار	دندان شیری	دندان دائمی
اندازه	کوچکتر	بزرگتر
رنگ	روشن	کدر
تاج	کوتاهتر(پیازی شکل)	بلندتر
طوق	تنگ تر	گشادتر
سطح جونده	کوچکتر	بزرگتر
ریشه	باریکتر	پهن تر
ضخامت مینا	نازکتر	ضخیم‌تر
ضخامت عاج	نازکتر	ضخیم‌تر
مغز دندان	وسیع	کوچکتر

اهمیت دندانهای شیری و دندان ۶ سالگی
 دندانهای شیری :
خیلی از افراد هنوز تصور می‌کنندکه دندانهای شیری اهمیتی ندارند، چرا که به زودی جایشان را به دندانهای دائمی خواهند داد. در صورتیکه این دندانها در زمانی که در دهان هستند، وظایف اساسی را بعهده دارند و بعضی از آنها تا سن ۱۲ سالگی هم در دهان باقی می‌مانند. عمده وظایف دندانهای شیری سالم به شرح ذیل می‌باشد:
• حفظ فضای لازم برای رویش دندانهای دائمی.  دندانهای شیری به عنوان راهنمای رویش صحیح دندانهای دائمی محسوب می‌شوند. بنابراین اگر زودتر از دست بروند سبب جابجایی و نامرتب شدن دندانهای دائمی بدلیل کمبود فضا خواهند شد که درمان آن هزینه گزافی به خانواده‌ها تحمیل خواهد کرد. همچنین در صورتیکه دندانهای شیری بیش از زمان لازم در دهان باقی بمانند، باعث بروز مشکلات رویشی دندانهای دائمی می‌گردند (شکل ۶-۲).
• کمک به رشد و تکامل صورت. درصورتیکه دندانهای شیری زود کشیده شوند، رشد فکی بدرستی انجام نخواهد شد.
• اهمیت در جویدن و هضم غذا. کودک در حال رشد به تغذیه مناسب نیاز دارد و تغذیه مناسب با دندانهای پوسیده دچار اشکال شده و سلامت کودک را به خطر می‌اندازد.
• اهمیت در تکلم و بیان صحیح حروف. بنابراین از لحاظ رفتاری کودک راحت‌تر با کودکان دیگر ارتباط برقرار می‌کند.
• آسیب‌هایی که به دندانهای قدامی شیری وارد می‌شود، ممکن است سبب عفونی شدن آنها شده و تغییراتی از جمله تغییر رنگ، نقص در شکل و کج شدن جوانه دندانهای دائمی زیرین خود را باعث خواهند شد. به عبارتی، پوسیدگی دندان شیری می‌تواند موجب آسیب به جوانه دندانهای دائمی زیرین خود گردد.
زود کشیده شدن دندانهای شیری و یا دیر افتادن آنها باعث کمبود فضا برای رشد دندانهای دائمی می‌شود. لذا این دندان در هنگام رشد، با مشکل مواجه شده و کج و نامرتب در دهان ظاهر می‌شوند.

 دندان ۶ سالگی و علت اهمیت آن:
• این دندان اولین آسیای بزرگ دائمی می‌باشد که به دندان ۶ سالگی معروف است و زمان رویش آن هم در ۶ سالگی است. این دندان الگوی رویش سایر دندانهای دائمی است و اگر در جای صحیح خود در زمان مناسب رویش پیدا کند، تقریباً می‌توان انتظار داشت که سایر دندانهای دائمی هم صحیح و مرتب رویش یابند.
• محل رویش آن پشت آخرین دندان شیری یعنی دندان آسیای دوم شیری است .  این دندان، اولین دندان دائمی است که جانشین دندان شیری نمی‌شود و بدون افتادن دندان شیری ، رویش می‌یابد. لذا اکثر والدین تصور می کنند که این دندان شیری است و با این باور غلط که اگر دندان شیری بیافتد، دندان دیگری بدون هیچ مشکلی به جای آن می‌روید، تلاشی برای تمیز نگاه داشتن آن نمی‌شود و این در حالی است که دندان ۶ با تمام اهمیتی که برای آن ذکر شد،  باید تا پایان عمر در دهان باقی بماند، اما زودتر پوسیده شده و از بین می رود و مشکلات متعدد دندانی بعدی را ایجاد می‌نماید.
معاینه دهان و دندان

برای معاینه دهان، وسایل زیر لازم است:
 چوب زبان (آبسلانگ)
 چراغ قوه
 گاز تمیز

 روش معاینه:
۱. دستهایتان را با آب و صابون بشویید.

۲. معاینه شونده را روی یک صندلی بنشانید. خود شما جلوی روی او بایستید؛ از او بخواهید که دهان خود را کاملاً باز کند. با چراغ قوه فضای دهان را روشن کنید.
۳. برای اینکه لثه و همه سطوح دندانها را بتوانید بخوبی معاینه کنید، بایستی از یک طرف فک بالا شروع و بطور منظم با بررسی کلیه سطوح دندانی به سمت دیگر فک معاینه را ادامه داده و سپس به همین ترتیب برای فک پایین عمل ‌نمایید.
۴. برای معاینه لثه و سطح زبانی دندانهای فک پایین، باید زبان و برای معاینه لثه و سطح لبی دندانهای فک بالا و پایین، لبها و گونه را با چوب زبان از سطح لثه دور نمایید (شکل ۹-۲).
۵. برای معاینه زبان، نوک آن را با گاز تمیز گرفته و به سمت خارج از دهان بکشید و تمام سطوح آنرا به دقت نگاه کنید.

 نکات مورد توجه در هنگام معاینه:
• تمام قسمتهای لثه، کف دهان (زیر زبان)، کام، داخل گونه‌ها و لب‌ها را به دقت معاینه کرده تا اگر تورم، زخم و یا هر چیز غیر طبیعی دیگر وجود داشته باشد، متوجه آن شده و بیمار را به مرکز بهداشتی درمانی ارجاع نمایید.
• همه سطوح مختلف را در تک تک دندانها معاینه کنید. وجود پلاک میکروبی، جرم، پوسیدگی ‌دندان ( از یک لک کوچک قهوه‌ای یا سیاه‌رنگ گرفته تا سوراخ شدگی دندان) را بررسی نمایید.
• از آنجا که پوسیدگی دندانی می‌تواند همراه با درد باشد، بایستی در این خصوص از مراجعه کننده یا همراه او وجود درد و یا سابقه درد دندانی را جویا شد.

 در هنگام برخورد با موارد زیر بیمار را به مرکز بهداشتی درمانی ارجاع دهید:
o درد شدید
o تورم روی صورت یا داخل دهان (با درد یا بدون درد)
o بد بودن حال عمومی بیمار( تب، لرز، رنگ پریدگی و ضعف)
o درد در زمان خوردن یا نوشیدن غذاهای سرد، گرم، ترش یا شیرین و یا در هنگام فشار دندانها بر روی هم.
o خونریزی] در صورتیکه علی رغم ارائه توصیه‌های لازم (در فصل لثه و بیماریهای آن) خونریزی همچنان ، تداوم داشته باشد[.
o وجود جرم دندانی

توجه مهم:
 همیشه به یاد داشته باشید که پس از انجام معاینه دهان و دندان فرد مراجعه کننده، با توجه به گروه سنی و شرایط خاص او، آموزشها و توصیه‌های بهداشتی لازم که هر کدام به تفصیل در فصلهای مربوطه بیان شده است با حوصله و دقت لازم به بیمار یا همراه او ارائه شود.